Mulk huquqi vujudga kelishining dastlabki va hosila usullari mavjud boʻlib, bu usullar biri biridan turli xususiyatlarga koʻra farqlanadi.
1. Dastlabki (original) usullar:
Dastlabki usullar – bu ilgari hech kimga tegishli boʻlmagan mulkka nisbatan mulk huquqining vujudga kelishidir. Bu usulda mulk huquqi birinchi marta yuzaga keladi.
Asosiy xususiyatlari:
- Mulk yangi yaratiladi yoki egallanadi
- Oldingi mulkdorning roziligi talab etilmaydi
- Mulk ustidan hech qanday huquq yoki majburiyat boʻlmaydi
Masalan yangi ashyoni yaratish (duradgor yangi stol yasadi), koʻpaytirish (fermer yetishtirilgan hosilni yigʻib oldi)
2. Hosila (derivativ) usullar:
Hosila usullar – bu ilgari boshqa shaxsga tegishli boʻlgan mulkka nisbatan mulk huquqining oʻtishidir. Bu usulda mulk huquqi bir shaxsdan boshqasiga oʻtadi.
Asosiy xususiyatlari:
- Mulk oldingi mulkdordan yangi mulkdorga oʻtadi
- Koʻpincha oldingi mulkdorning roziligi talab etiladi
- Mulk ustidagi mavjud huquq va majburiyatlar saqlanib qolishi mumkin
Masalan oldi-sotdi shartnomasi (FKning 386-moddasi) (A shaxs B shaxsga oʻz avtomobilini sotdi), hadya shartnomasi (FKning 502-moddasi) (ota oʻz oʻgʻliga tugʻilgan kuni munosabati bilan uy sovgʻa qildi)
Dastlabki va hosila usullar oʻrtasidagi asosiy farqlar:
| № | Farqli jihatlar | Dastlabki usul | Hosila usul |
|---|---|---|---|
| 1 | Mulk huquqining kelib chiqishi | Dastlabki usulda mulk huquqi ilk bor paydo boʻladi | Hosila usulda esa mavjud mulk huquqi bir shaxsdan boshqasiga oʻtadi. |
| 2 | Oldingi mulkdorning mavjudligi | Dastlabki usulda oldingi mulkdor boʻlmaydi | hosila usulda esa oldingi mulkdor mavjud boʻladi. |
| 3 | Huquqiy munosabatlar | Dastlabki usulda yangi huquqiy munosabatlar vujudga keladi | hosila usulda esa mavjud huquqiy munosabatlar oʻzgaradi yoki yangisi bilan almashadi. |
| 4 | Huquq va majburiyatlar: | Dastlabki usulda mulk bilan bogʻliq hech qanday oldingi huquq va majburiyatlar boʻlmaydi, | hosila usulda esa oldingi huquq va majburiyatlar saqlanib qolishi mumkin. |
Mulk huquqini vujudga kelishining dastlabki va hosila usullarga ajratishning bir qancha muhim sabablari va zarurati mavjud. Quyida bularni batafsil koʻrib chiqamiz:
1. Huquqiy aniqlik: Dastlabki va hosila usullarni ajratish mulk huquqining kelib chiqishi bilan bogʻliq huquqiy munosabatlarni aniqroq tushunish va tartibga solish imkonini beradi. Bu, oʻz navbatida, mulkiy huquqlarni himoya qilish va nizolarni hal etishda muhim ahamiyatga ega.
2. Mulk huquqining “sofligi”: Dastlabki usulda olingan mulk, odatda, oldingi huquq va majburiyatlardan “toza” boʻladi. Hosila usulda esa mulk bilan bogʻliq baʼzi huquq va majburiyatlar saqlanib qolishi mumkin. Bu farq mulkni sotib olayotgan shaxslar uchun muhim ahamiyatga ega.
3. Huquqiy oqibatlarni belgilash: Har bir usul oʻziga xos huquqiy oqibatlarga olib keladi. Masalan, dastlabki usulda mulk huquqi vujudga kelganda, bu mulk bilan bogʻliq oldingi daʼvolar boʻlmaydi. Hosila usulda esa oldingi mulkdorning ayrim majburiyatlari yangi mulkdorga oʻtishi mumkin.
4. Nizolarni hal qilish: Mulk huquqi vujudga kelishining usulini aniqlash, mulk bilan bogʻliq nizolarni hal qilishda muhim rol oʻynaydi. Bu, ayniqsa, bir necha shaxs bir xil mulkka daʼvogar boʻlgan holatlarda muhimdir.
5. Davlat roʻyxatidan oʻtkazish tartibi: Koʻchmas mulkka nisbatan mulk huquqini davlat roʻyxatidan oʻtkazish tartibi dastlabki va hosila usullar uchun farq qilishi mumkin. Bu farq maʼmuriy tartib-taomillarni toʻgʻri amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega.
6. Isbotlash masalalari: Sud jarayonlarida mulk huquqini isbotlash usullari dastlabki va hosila usullar uchun farq qiladi. Dastlabki usulda mulkdor oʻz huquqini bevosita isbotlashi kerak boʻlsa, hosila usulda oldingi mulkdorning huquqini ham koʻrsatish talab etilishi mumkin.
7. Nazariya va amaliyot: Dastlabki va hosila usullarni ajratish huquqshunoslar, sudyalar va boshqa huquq sohasida faoliyat yurituvchi shaxslarning kasbiy tayyorgarligida muhim oʻrin tutadi. Bu, mulkiy huquqlarni toʻgʻri talqin qilish va qoʻllash imkonini beradi.
8. Qonunchilikni takomillashtirish: Usullarni aniq ajratish qonun chiqaruvchi organ uchun mulkiy munosabatlarni yanada samaraliroq tartibga solish imkonini beradi. Bu, oʻz navbatida, qonunchilikni takomillashtirish va yangi huquqiy institutlarni joriy etishga yordam beradi.
Xulosa qilib aytganda, mulk huquqini vujudga kelishining dastlabki va hosila usullarga ajratish nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ham ega. Bu ajratish huquqiy munosabatlarning aniqligini taʼminlaydi, nizolarni hal qilishni osonlashtiradi, mulkiy huquqlarni himoya qilishni kuchaytiradi va umuman olganda fuqarolik huquqi tizimining samarali ishlashiga xizmat qiladi. Shu sababli, bu konsepsiya Oʻzbekiston fuqarolik huquqida muhim oʻrin tutadi va amaliyotda keng qoʻllaniladi.
