Xususiylashtirilgan yer “olib qo‘yilmaydi”

Sudlar jamoat ehtiyoji uchun olib qo‘yilayotgan yerlar bo‘yicha ishlarni “kompensatsiya evaziga” hal etadi. Biroq ayrim hollarda bu tartib xususiylashtirilgan yer uchastkalariga ham tatbiq etilmoqda. Aslida esa, bunday yondashuv qonunga zid — xususiylashtirilgan yer faqat mulkdorning roziligi va oldi-sotdi shartnomasi orqali qayta sotib olinishi mumkin. Mazkur tahlilda Toshkent shahridagi ikki sud qarori misolida ushbu xato ko‘rsatib o‘tiladi.

Ishning qisqacha mazmuni

2025 yil 20 may kuni Toshkent shahri Shayxontohur tumanlararo sudi Olmazor tuman hokimligining da’vosi bo‘yicha fuqarolik ishi yuzasidan hal qiluv qarori chiqardi. Da’vo mazmuniga ko‘ra, da’vogar hokimlik javobgarga tegishli bo‘lgan Toshkent shahri, Olmazor tumani, Zarqaynar 14-berk ko‘chasi, uy manzilidagi xususiy uy-joy va unga tutash yer uchastkasini jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yish masalasini ko‘tarib, kompensatsiya evaziga uy–joyni olib qo‘yishni so‘ragan.

Da’vogar ushbu hudud “O‘zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi” quriladigan loyiha hududiga tushgani, bu haqda Toshkent shahar Kengashining 2025 yil 19 fevraldagi qarori mavjudligini asos sifatida ko‘rsatgan. Hokimlik buyurtmasiga ko‘ra, “Biznes Baholash” MCHJ ushbu ko‘chmas mulkni 2 757 587 174 so‘mga baholagan, biroq javobgar bu summani adolatsiz deb hisoblab, 140 000 AQSh dollari miqdorida haqiqiy qiymatni talab qilgan.

Sud birinchi instansiyada baholovchi hisobotini yetarli deb topmay, o‘z bahosiga tayanib, 4 000 000 000 so‘m miqdorida kompensatsiya belgiladi va ushbu summa to‘liq to‘langandan so‘ng mulk huquqini bekor qilishga qaror qildi.

Olmazor tuman prokuraturasi apellyatsiya protesti kiritdi. Protest Toshkent shahar sudi fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlov hay’ati tomonidan 2025 yil 2 iyunda ko‘rib chiqildi. Apellyatsiya instansiyasi yangi sud-texnik va yer ekspertizasi o‘tkazib, uyning va yer uchastkasining bozor qiymatini 3 033 187 016 so‘m, noqulaylik kompensatsiyasini esa 151 659 350 so‘m deb belgiladi. Natijada umumiy kompensatsiya 3 184 846 366 so‘m etib aniqlanib, birinchi instansiya qarori qisman o‘zgartirildi.

Huquqiy tahlil va sud amaliyotidagi xatolar

Mazkur ishda har ikkala sud instansiyasi bir qarashda “kompensatsiya evaziga olib qo‘yish” tamoyiliga asoslangan holda qaror chiqargan. Biroq tanlangan normativ asos mazkur ishning huquqiy tabiati bilan mos kelmaydi.

1. Sudlar tomonidan qo‘llangan qonun normalari

Sudlar o‘z qarorlarini “Yer uchastkalarini kompensatsiya evaziga jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yish tartib-taomillari to‘g‘risida”gi Qonun ( O‘RQ–781) asosida qabul qilgan. Birinchi instansiya sudining qarorida ushbu qonunning 3-moddasi (jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yish tushunchasi), 23-moddasi (kompensatsiya turlari va hajmini aniqlash tartibi) ko‘rsatilib, da’vogar hokimlikning harakatlari qonuniy deb topilgan. Sud uyning va yer uchastkasining qiymatini “bozor bahosiga yaqin tarzda” belgilab, kompensatsiya evaziga mulk huquqini bekor qilishga qaror qilgan.

Apellyatsiya instansiyasi esa, yuqoridagi qarorni qisman o‘zgartirib, xuddi shu qonunga asoslangan holda baholash miqdorini aniqlashtirish uchun yangi ekspertiza tayinlagan. Apellyatsiya ajrimida quyidagi huquqiy normalar bevosita qayd etilgan:

• Qonunning 23-moddasi – bozor qiymati va 5 foizlik noqulaylik kompensatsiyasini qo‘llash;
• Baholash faoliyati to‘g‘risidagi Qonun – mulkning bozor qiymatini aniqlash jarayonida ekspertiza xulosasi asosiy dalil sifatida ko‘rsatilgan.
• Fuqarolik kodeksining 206-moddasi – mulkni jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yish mumkinligi haqidagi umumiy qoidani asos sifatida.
• “O‘zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi” kompleksi hududini shakllantirish to‘g‘risidagi 2025 yil 19 fevraldagi shahar kengashining qarori – “jamoat ehtiyoji mavjud”ligini asos sifatida ko‘rsatilgan.

2. Qo‘llanilgan qonun — predmet doirasidan tashqarida

Biroq mazkur qonunning 1-moddasi o‘zining amal doirasini aniq belgilab qo‘yadi:

• “Ushbu Qonunning amal qilishi jismoniy va yuridik shaxslarga mulk huquqi asosida tegishli bo‘lgan yer uchastkalariga nisbatan tatbiq etilmaydi.”

Demak, qonunning matnidan bevosita anglashiladiki, u ya’ni mazkur qonun cheklangan ashyoviy huquq (umrbod egalik, doimiy foydalanish, ijara va boshqalar) asosida berilgan yer uchastklariga nisbatan qo‘llanilishi mumkin, xususiy mulk obyektlariga esa tatbiq etilmaydi.

Shu sababli sud tomonidan ushbu normani qo‘llash — noto‘g‘ri huquqni tanlash bo‘lib, qarorni konstitutsiyaviy kafolatlar doirasidan chiqargan. Huquqiy nuqtai nazardan, bunday yondashuv “mulk huquqining daxlsizligi ustiga ma’muriy yondashuvni tatbiq etish” bilan barobar. Ya’ni, sudlar fuqarolik muomalasidagi obyektni davlat hokimiyati vositalari bilan “mulkdan mahrum qilish” holatini huquqiylashtirib qo‘ygan.

3. Aslida qo‘llanishi lozim bo‘lgan huquqiy asos

Ishdagi yer uchastkasi 2022 yil 7 noyabrdagi davlat orderi asosida xususiy mulk sifatida rasmiylashtirilgan. Ya’ni, u endilikda davlat yer fondining bir qismi emas, balki fuqarolik muomalasidagi obyekt hisoblanadi. Shunday ekan, ushbu mulkka nisbatan tatbiq etilishi lozim bo‘lgan huquqiy asos – bu “Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish to‘g‘risida”gi Qonundir.

Mazkur qonunning 30-moddasi xususiylashtirilgan yer uchastkasining huquqiy maqomini aniqlab beradi:

• “Xususiylashtirilgan yer uchastkalari – xususiy mulk va fuqarolik muomalasi obyektlaridir. Xususiylashtirilgan yer uchastkalariga bo‘lgan xususiy mulk huquqi daxlsizdir va qonunga muvofiq davlat tomonidan himoya qilinadi.”

Bu norma mulk huquqining daxlsizligi va muddatsizligi tamoyillarini mustahkamlaydi. Shunday ekan, xususiylashtirilgan yer uchastkasini davlat tomonidan olib qo‘yish mumkinligi faqat va faqat qonunda ko‘rsatilgan maxsus tartibda ya’ni ushbu qonun 36-moddasi asosida amalga oshirilishi lozim.

Ushbu modda esa bunday tartibni aniq belgilaydi:

• “Yuridik va jismoniy shaxslarning xususiy mulki bo‘lgan yer uchastkasini jamoat ehtiyojlari uchun qayta sotib olish:
• ▪️ faqat yer uchastkasi mulkdorining yozma roziligi olinganda amalga oshiriladi;
• ▪️ yer uchastkasining mulkdori hamda tegishincha Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar yoki Toshkent shahar hokimlari nomidan teng shartlar asosida tuziladigan oldi-sotdi shartnomasi bilan rasmiylashtiriladi;
• ▪️ shartnoma qiymati Moliya vazirligi bilan majburiy kelishilganidan so‘ng, hamda davlat tomonidan oldindan to‘langanidan keyin amalga oshiriladi.”

Mazkur tartibning mohiyati shundan iboratki, xususiylashtirilgan yer uchastkasini olib qo‘yish bu endilikda “kompensatsiya evaziga tortib olish” emas, balki davlat tomonidan mulkdordan yer uchastkasini qayta sotib olish institutidir.  Bunda davlat hokimiyati vakolatlarini emas, balki fuqarolik muomalasi tamoyillarini qo‘llashi lozim. Ya’ni, bu holatda:

• ➖ mulkdor bilan teng asosda muzokara olib borilishi,
• ➖ yozma rozilik asosida shartnoma tuzilishi,
• ➖ shartnoma narxi va shartlari ochiq muhokama qilinishi,
• ➖ Moliya vazirligi bilan kelishuvdan so‘ng to‘lov amalga oshirilishi talab etiladi.

Huquqiy tabiat nuqtai nazaridan, 36-moddadagi “qayta sotib olish” – bu davlat bilan mulkdor o‘rtasida tuziladigan ixtiyoriy oldi-sotdi bitimidir. Shu bois, bu holatda hech qanday “kompensatsiya evaziga olib qo‘yish” haqida so‘z yuritish mumkin emas. Aks holda, mulk huquqi o‘zining asosiy belgisini – mulkdorning erk-muxtoriyatini yo‘qotadi.

4. FK 206-moddasining ham noto‘g‘ri qo‘llanilishi

Sudlar o‘z qarorlarining huquqiy asosini, xususan, Fuqarolik kodeksining 206-moddasiga tayanish orqali mustahkamlashga uringan.    Bir qarashda bu qoida jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yish holatlariga tatbiq etiladigandek tuyuladi. Biroq, bu moddaning mohiyati va maqsadi xususiylashtirilgan yer uchastkasiga nisbatan emas, balki davlatga tegishli yerlarni cheklangan ashyoviy huquq asosida foydalanayotgan subyektlarga nisbatan tatbiq etiladi.

Mulk huquqi esa muddatsiz, to‘liq va daxlsiz bo‘lib, u faqat:

• ◾️mulkdorning o‘z xohishiga ko‘ra tasarruf qilinadi (FK 164-modda), yoki
• ◾️notsionalizatsiya, rekvizitsiya va ekspropriatsiya hollari qonunda bevosita nazarda tutilgan bo‘lishi kerak (FK 193, 195-moddalar).

Shunday ekan, FK 206-moddasi mulk huquqining o‘zini emas, balki cheklangan ashyoviy huquqlarni (doimiy egalik, foydalanish, ijara) tartibga soladi.

5. FK 164-moddasi va mulkdorning erk-muxtoriyati

Mazkur ishda sudlar tayanmagan, biroq qo‘llanilishi lozim bo‘lgan eng muhim huquqiy qoida — bu Fuqarolik kodeksining 164-moddasidir. Ushbu norma mulk huquqining huquqiy va falsafiy mazmunini aniq ifodalaydi:

• “Mulk huquqi shaxsning o‘ziga qarashli mol-mulkka o‘z xohishi bilan va o‘z manfaatlarini ko‘zlab egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek o‘zining mulk huquqini, kim tomonidan bo‘lmasin, har qanday buzishni bartaraf etishni talab qilish huquqidan iboratdir. Mulk huquqi muddatsizdir.”

Bu modda – fuqarolik huquqining asosiy aksiomalaridan biridir. U shaxsning mulkka bo‘lgan huquqini nafaqat iqtisodiy, balki axloqiy-erkinlik kategoriyasi sifatida belgilaydi. Shu bois, har qanday davlat aralashuvi, agar u mulkdorning irodasiga zid bo‘lsa, huquqiy emas, balki majburiyatsizlik shaklidagi aralashuv sifatida baholanadi.

FK 164-moddasi uchta fundamental prinsipni o‘zida mujassam etadi:

• 1. Erk va muxtoriyat prinsipi — mulkdor o‘z mol-mulkidan foydalanish va uni tasarruf etish masalasida mustaqil qaror qabul qiladi.
• 2. Daxlsizlik prinsipi — mulkdor faqat o‘z xohishiga ko‘ra yoki qonunda aniq ko‘rsatilgan hollardagina mulkidan ajratilishi mumkin.
• 3. Muddatsizlik prinsipi — mulk huquqi hech qanday vaqt chegarasiga ega emas.

Mulk huquqi — bu oddiy iqtisodiy manfaat emas, shaxsning erkinlik hududidir. Shuning uchun davlat hokimiyatining mulk ustidan har qanday bir tomonlama ta’siri, agar u konstitutsiyaviy kafolatlar bilan cheklanmasa, huquq emas, vakolat suiiste’molidir.

Mazkur ishda har ikki sud instansiyasi tomonidan noto‘g‘ri normativ asos tanlangan.

“Yer uchastkalarini kompensatsiya evaziga jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yish to‘g‘risida”gi Qonun (O‘RQ–781) mulk huquqi asosida egalik qilinayotgan yer uchastkalariga tatbiq etilmaydi. Yer esa xususiylashtirilgan bo‘lgani sababli unga “Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish to‘g‘risida”gi Qonunning 36-moddasi qo‘llanilishi kerak edi. Bu norma bunday hollarda faqat mulkdorning roziligi va oldi-sotdi shartnomasi asosida qayta sotib olishni nazarda tutadi. Sudlar esa mulkdorning irodasini e’tiborsiz qoldirgan va ma’muriy tartibni fuqarolik munosabatlariga tatbiq etgan, bu esa Konstitutsiya 47-moddasi hamda FK 164-moddasida belgilangan mulk daxlsizligi prinsipiga zid.