Negator daʼvo – bu mulkdorning oʻz mulkidan foydalanish va uni tasarruf etish huquqlarini amalga oshirishga toʻsqinlik qiladigan xatti-harakatlarni bartaraf etish talabi. Bu atama lotin tilidagi “negare” (inkor etmoq) soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, mulkdorning oʻz huquqlarini amalga oshirishga boʻlgan toʻsiqlarni “inkor etish” maʼnosini anglatadi.
Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 231-moddasiga koʻra, garchi egalikdan mahrum etish bilan bogʻliq boʻlmasa ham, mulkdor oʻz huquqlarining har qanday buzilishini bartaraf etishni talab qilishga haqli. Bu modda negator daʼvoning asosiy qoidasini belgilaydi.
Quyidagilar negator daʼvoning oʻziga xos xususiyatlari sanaladi:
| № | Xususiyat | Tasnif |
|---|---|---|
| 1 | Toʻsqinliklarni bartaraf etishga qaratilganligi | Negator daʼvo mulkdorning huquqlarini amalga oshirishga toʻsqinlik qiladigan xatti-harakatlarni bartaraf etishga qaratilgan. |
| 2 | Egalikdan mahrum etish bilan bogʻliq emasligi | Negator daʼvo mulkdor oʻz mulkiga egalik qilishda davom etayotgan, lekin undan foydalanish yoki uni tasarruf etishda toʻsqinliklarga duch kelayotgan holatlarda qoʻllaniladi. |
| 3 | Davomiy xususiyatga egaligi | Negator daʼvo koʻpincha davomiy xarakterga ega boʻlgan huquqbuzarliklarga qarshi qoʻllaniladi. |
| 4 | Daʼvo muddatining qoʻllanilmasligi | Negator daʼvoga nisbatan daʼvo muddati qoʻllanilmaydi, chunki huquqbuzarlik davom etayotgan boʻladi. |
Mulk huquqini himoya qilishning boshqa usullaridan farqli jihatlari:
1. Vindikatsiya daʼvodan farqi: Vindikatsiya daʼvo mulkdorning oʻz mulkini boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olishga qaratilgan boʻlsa, negator daʼvo mulkdor egalikni saqlab qolgan holda foydalanish va tasarruf etish huquqlariga boʻlgan toʻsqinliklarni bartaraf etishga qaratilgan.
2. Zararni qoplash talabidan farqi: Negator daʼvo koʻpincha zararni qoplash talabi bilan birga qoʻllanilishi mumkin, lekin uning asosiy maqsadi huquqbuzarlikni toʻxtatish va kelajakda uning oldini olishdir.
3. Shartnomaviy majburiyatlardan farqi: Negator daʼvo ashyoviy-huquqiy talab boʻlib, u shartnomaviy munosabatlarga asoslanmaydi.
Quyidagi shartlar mavjud boʻlganda negator daʼvoni qoʻllash mumkin boʻladi
1. Mulkdorning ashyoga boʻlgan mulk huquqi mavjudligi: Daʼvogar ashyoga nisbatan mulk huquqiga ega ekanligini isbotlashi kerak.
2. Mulkdorning huquqlarini amalga oshirishga toʻsqinlik mavjudligi: Javobgarning xatti-harakatlari mulkdorning huquqlarini amalga oshirishga toʻsqinlik qilayotgani aniqlanishi lozim.
3. Toʻsqinliklarning noqonuniyligi: Javobgarning xatti-harakatlari qonunga zid ekanligi isbotlanishi kerak.
4. Toʻsqinliklarning davom etayotganligi yoki takrorlanish xavfi mavjudligi: Negator daʼvo faqat mavjud yoki kelajakda takrorlanishi mumkin boʻlgan huquqbuzarliklarga nisbatan qoʻllaniladi.
Negator daʼvoning qoʻllanilishi quyidagi hollarda cheklanishi mumkin:
Qonuniy cheklovlar mavjudligi: Agar mulkdorning huquqlarini cheklash qonun bilan belgilangan boʻlsa (masalan, servitut huquqi), negator daʼvo qoʻllanilmaydi.
Javobgarning harakatlari qonuniy boʻlsa: Agar javobgarning xatti-harakatlari qonuniy asosga ega boʻlsa, negator daʼvo rad etilishi mumkin.
Mulkdorning oʻzi roziligi bilan oʻrnatilgan cheklovlar: Agar mulkdor oʻz huquqlarini cheklashga rozilik bergan boʻlsa (masalan, shartnoma asosida), negator daʼvo qoʻllanilmaydi.
Negator daʼvo – bu mulk huquqini himoya qilishning muhim vositasi boʻlib, u mulkdorga oʻz mulkidan foydalanish va uni tasarruf etish huquqlarini toʻliq amalga oshirish imkonini beradi. U vindikatsiya daʼvodan farqli oʻlaroq, mulkdor egalikni yoʻqotmagan holatlarda qoʻllaniladi va davomiy xarakterga ega boʻlgan huquqbuzarliklarni bartaraf etishga qaratilgan.
