Fuqarolik huquqida konvolidatsiya

Har bir huquq sohasida boʻlgani kabi fuqarolik huquqida ham turli xildagi yuridik atamalar keng qoʻllaniladi. Mazkur atamalarning kelib chiqishi va fuqarolik huquqida qoʻllanishi Rim xususiy huquqiga borib taqaladi.

Fuqarolik huquqida qoʻllaniladigan mana shunday atamalardan biri bu konvolidatsiyadir.

Konvolidatsiya – bu fuqarolik huquqida qoʻllaniladigan atama boʻlib, u bitim yoki shartnomaning haqiqiy emas deb topilishi mumkin boʻlgan holatda, keyinchalik uning haqiqiyligi tan olinishi va kuchga kirishi jarayonini anglatadi.

“Konvolidatsiya” atamasi lotin tilidagi “convalidatio” soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, “kuchga kirish” yoki “haqiqiy deb tan olish” maʼnolarini anglatadi.

Konvolidatsiya quyidagi hollarda qoʻllanilishi mumkin:

1. 1. Dastlab haqiqiy boʻlmagan bitimning keyinchalik haqiqiy deb tan olinishi.
2. 2. Vakolatga ega boʻlmagan shaxs tomonidan tuzilgan bitimning keyinchalik vakolatli shaxs tomonidan maʼqullanishi.
3. 3. Muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan shaxs tomonidan tuzilgan bitimning keyinchalik uning qonuniy vakili tomonidan maʼqullanishi.

Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida konvolidatsiya tushunchasi toʻgʻridan-toʻgʻri keltirilmagan boʻlsa-da, uning mazmunini ifodalovchi normalar mavjud.

Xususan, Fuqarolik kodeksining 112-moddasiga asosan shakl talablari boʻyicha haqiqiy emasligi kelib chiqishi mumkin boʻlgan bitimlarning sud tomonidan haqiqiy (tuzilgan) deb topilishi;

FK 112-moddasida konvalidatsiya mexanizmi bevosita notarial tasdiqlanishi yoki davlat roʻyxatidan oʻtkaziladigan bitimlarga nisbatan belgilanadi. Lekin bu boshqa turdagi bitimlarga konvalidatsiya prinsiplarini qoʻllash umuman mumkin emas degani emas.

Huquq nazariyasi va amaliyoti nuqtayi nazaridan, oddiy yozma shakldagi bitimlarga nisbatan ham konvalidatsiya elementlari qoʻllanilishi mumkin, masalan:

1. 1. Fuqarolik kodeksining 113-moddasiga koʻra, bitim qonunchilik talablariga zid boʻlsa-da, uning haqiqiy emasligi haqida sud qarori qabul qilinmagan boʻlsa, u nizoli bitim sifatida qabul qilinadi va maʼlum shartlar bilan haqiqiy bitimga aylanishi mumkin.
2. 2. Fuqarolik kodeksining 120-moddasi boʻyicha, muomala layoqati cheklangan shaxs tuzgan bitim, agar u shaxsning manfaatlariga mos boʻlsa, huquqiy vakilining keyingi maʼqullashi bilan haqiqiy deb hisoblanishi mumkin.
3. 3. Vakolatlarni oshirib yuborgan holda tuzilgan (FK 132-modda) bitimlarni keyinchalik maʼqullash orqali haqiqiy deb tan olish.

Bu holatlarda bitimlar oddiy yozma shaklda tuzilgan boʻlsa ham, ularga konvalidatsiya prinsipi qoʻllaniladi.

Ushbu kodeks 27-moddasida voyaga yetmagan (oʻn toʻrt yoshdan 18 yoshgacha boʻlgan) shaxslar tomonidan muayyan turdagi bitimlardan tashqari boshqa bitimlarni ota-onasi yoki ularning oʻrnini bosuvchi shaxslarning yozma roziligi bilan tuzishi kerak. Bunday bitim garchi voyaga yetmagan shaxsning ota-onasi yoki ularning oʻrnini bosuvchi shaxslar bitim paytida rozilik bermagan boʻlsa-da, bitim tuzilgandan soʻng uni maʼqullasa, bu bitim haqiqiy sanaladi.

Bundan tashqari, FK 132-moddasida vakolatsiz vakillik haqida qoida belgilangan. Mazkur normaga muvofiq vakolatsiz vakil tomonidan tuzilgan bitim keyinchalik vakolat bergan shaxs tomonidan maʼqullansa, mazkur bitim tuzilgan deb topiladi.

Elektron bitimlar va smart-kontraktlarda konvalidatsiya masalasi

Zamonaviy elektron bitimlar va smart-kontraktlar uchun konvalidatsiya quyidagi xususiyatlarga ega:

Elektron bitimlar (elektron hujjat almashish orqali tuziladigan bitimlar)

Elektron shaklda tuziladigan bitimlar Oʻzbekiston qonunchiligida oddiy yozma shakldagi bitimlar bilan tenglashtiriladi. Shuning uchun, konvalidatsiya prinsipi raqamli bitimlarga ham oddiy yozma shakldagi bitimlarga oʻxshash tarzda qoʻllanilishi mumkin.

Masalan:

• ➖Elektron imzo qoʻyish huquqiga ega boʻlmagan shaxs imzolagan elektron bitimni, keyinchalik vakolatli shaxs maʼqullashi
• ➖Elektron shakldagi bitimni dastlab notoʻgʻri elektron imzo bilan tasdiqlangan, keyinchalik tegishli elektron imzo bilan tasdiqlash

Smart-kontraktlar konvalidatsiyasi

Smart-kontraktlar – bu blokchein texnologiyasiga asoslangan va oʻz-oʻzini ijro etuvchi dasturlar boʻlib, ular konvalidatsiya masalasida oʻziga xos xususiyatlarga ega:

Smart-kontraktlar konvalidatsiyasi uchun quyidagi yondashuvlar taklif etiladi:

• ➖Oracle mexanizmidan foydalanish: Tashqi maʼlumot manbalari (oracle) orqali bitimning huquqiy maqomini tasdiqlash va kerak boʻlganda uni oʻzgartirish
• ➖Multisignature mexanizmi: Bitimdagi kamchiliklar keyinchalik toʻldirilishi uchun koʻp imzoli smart-kontraktlardan foydalanish
• ➖Smart-kontraktlar tizimi: Asosiy kontraktga qoʻshimcha oʻzgartirishlar kiritish uchun qoʻshimcha kontraktlar tizimini yaratish

Mazkur normalar konvolidatsiya jarayonining turli jihatlarini qamrab oladi va uning huquqiy asosini tashkil etadi. Bu tushuncha fuqarolik muomalasida barqarorlikni taʼminlash, taraflarning manfaatlarini himoya qilish va huquqiy munosabatlarni tartibga solishda muhim rol oʻynaydi. Konvolidatsiya orqali dastlab muammoli boʻlgan bitimlar qonuniy kuchga kiritilishi va ularning huquqiy oqibatlari tan olinishi mumkin. Oddiy yozma shakldagi bitimlarga nisbatan mavjud qonunchilik doirasida konvalidatsiya elementlari qoʻllanilishi mumkin, ammo raqamli bitimlar va smart-kontraktlar uchun qonunchilikni takomillashtirish talab etiladi.