Aksiyalar qanday ishlaydi?

Investitsiya — bu mablag‘ni hozir sarflab, kelajakda foyda olish umidida uni iqtisodiyotga yo‘naltirishdir. Aksiyalar investitsiya qilish vositalarining eng mashhurlaridan biri hisoblanadi. Aksiya — bu aksiyadorlik jamiyati (AJ) ustav kapitaliga ulush bo‘lib, uning egasiga mulkiy va nomulkiy huquqlar beradi. Bu huquqlar dividend olish, AJ boshqaruvida ishtirok etish va kompaniya tugatilganda qolgan mol-mulkdan ulush olishni o‘z ichiga oladi.

O‘zbekistonda aksiyalar va fond bozori “Toshkent” Respublika fond birjasi orqali amalga oshiriladi. Davlat 2020-yildan boshlab fond bozorini rivojlantirish va aholining investitsion savodxonligini oshirishni strategik maqsad sifatida belgilagan.

Aksiya tushunchasi va uning huquqiy mohiyati

Aksiya — bu aksiyadorlik jamiyatining (AJ) ustav kapitaliga bo‘lgan ulushni tasdiqlovchi, egasiga muayyan huquqlarni beruvchi qimmatli qog‘ozdir. Aksiyalar orqali jismoniy yoki yuridik shaxslar AJning mulkdoriga aylanadi.

Aksiyalarning asosiy turlari quyidagicha:

1. 1. Oddiy (yoki nomutlaq) aksiyalar – egasiga quyidagi huquqlarni beradi:
   – AJ boshqaruvida ishtirok etish (umumiy yig‘ilishlarda ovoz berish);Dividend olish (agar kompaniya foyda ko‘rgan bo‘lsa);
   -Kompaniya tugatilganda qolgan mulkdan ulush olish.
   
2. 2. Imtiyozli aksiyalar – asosan quyidagi afzalliklarga ega:
   – Belgilangan miqdorda (yoki foizda) dividend olish imtiyozi (hatto kompaniya foyda olmagan taqdirda ham);Boshqaruvda qatnashish huquqining yo‘qligi (odatda ovoz bermaydi);
   -Kompaniya tugatilganda mulkni birinchi bo‘lib olish.

Aksiya egasining qanday huquqlari mavjud?

Qonunchilikka ko‘ra, har bir aksiyador quyidagi huquqlarga ega:

• ➖Dividend olish (agar kompaniya dividend to‘lashga qaror qilsa);
• ➖Umumiy yig‘ilishda ishtirok etish va ovoz berish;
• ➖Aksiyalarini boshqa shaxslarga sotish yoki hadya qilish;
• ➖Kompaniya to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan tanishish;
• ➖Kompaniya tugatilganda aktivlardan ulush olish.

Bu huquqlar aksiyadorni faqat moliyaviy manfaatdor shaxs emas, balki tashkilotning muhim subyekti sifatida ko‘rsatadi.

Ustav kapitali va aksiya chiqarilishi

Aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitali chiqarilgan aksiyalar miqdori va nominal qiymati orqali aniqlanadi. Masalan, kompaniya 10 000 dona aksiya chiqarib, har birini 10 000 so‘mdan belgilasa, uning ustav kapitali 100 million so‘m bo‘ladi. Har qanday yangi aksiyalar chiqarilishi kompaniyaning ustav hujjatlariga va aksiyadorlar yig‘ilishi qaroriga muvofiq amalga oshiriladi.

Aksiyalar bozori qanday ishlaydi?

Fond birjasi va uning asosiy funksiyalari

Fond birjasi — bu qimmatli qog‘ozlar (aksiyalar, obligatsiyalar) savdosi uchun tashkil etilgan rasmiy maydon bo‘lib, u orqali kompaniyalar investitsiya jalb qiladi, investorlar esa sarmoya kiritib daromad topadi. O‘zbekistonda asosiy birja — bu “Toshkent” Respublika fond birjasi (RFB) hisoblanadi. U 1994-yildan beri faoliyat yuritib kelmoqda va aksiyalar, korporativ obligatsiyalar, hamda davlat qimmatli qog‘ozlari savdosi amalga oshiriladi.

IPO (Birlamchi ommaviy taklif) nima?

IPO (Initial Public Offering) — bu kompaniya aksiyalarini birinchi marotaba ochiq bozorda (fond birjasida) sotuvga chiqarishidir. Bu orqali:

• – kompaniya yangi kapital jalb qiladi;
• – jismoniy va yuridik shaxslar kompaniya aksiyalarini sotib olish imkoniga ega bo‘ladi;
• – kompaniya faoliyatini oshkora qilish majburiyatini oladi (audit, hisobot, qonunchilikka muvofiq ochiqlik).

Masalan, O‘zbekistonda “UzAuto Motors” AJ 2023-yilda IPO o‘tkazdi va birja orqali sarmoya jalb qildi.

Aksiya narxi qanday shakllanadi?

Aksiyaning bozordagi bahosi bir nechta omillar ta’sirida shakllanadi:

• 1. kompaniya moliyaviy holati va foydadorligi;
• 2. bozor ishtirokchilarining talab va taklifi;
• 3. iqtisodiy siyosat, foiz stavkalari, inflatsiya darajasi;
• 4. jahon bozorlaridagi vaziyat (masalan, neft narxi, global moliyaviy inqirozlar).

Narxlar doimiy o‘zgarib turadi, chunki investorlarning kutishlari va bozor shartlari har doim dinamik bo‘ladi. Shuning uchun aksiyalar spekulyativ investitsiya vositasi hisoblanadi.

Birja savdosi qanday amalga oshiriladi?

“Toshkent” RFBda savdolar elektron tarzda amalga oshiriladi. Kompaniyalar aksiyalarini birjada ro‘yxatdan o‘tkazadi, brokerlar esa mijozlar nomidan savdolarda ishtirok etadi. Investorlar:

• – birja orqali ro‘yxatdan o‘tgan broker yoki dilerga murojaat qiladi;
• – savdo platformasi orqali buyurtma beradi (sotib olish yoki sotish);
• – to‘lov va hisob-kitoblar Markaziy depozitariy orqali kafolatlanadi.

O‘zbekistonda aksiyalarni qanday sotib olish mumkin?

O‘zbekiston Respublikasi hududida jismoniy va yuridik shaxslar qonuniy asosda aksiyalarni sotib olish huquqiga ega. Buning uchun quyidagi amaliy qadamlarga amal qilinadi:

1. 1. Brokerlik kompaniyasini tanlash. Qimmatli qog‘ozlar savdosida bevosita ishtirok etish uchun fond birjasida akkreditatsiyadan o‘tgan brokerlik tashkiloti orqali ishlash lozim. Brokerlar aksiyalarni sotib olish va sotish bo‘yicha mijoz nomidan amallarni bajaradi.
   Masalan, “Freedom Broker Uzbekistan”, “Asia Invest Bank”, “Ipak Yuli Invest” kabi kompaniyalar xizmat ko‘rsatadi.
   
   
2. 2. Investor hisobvarag‘i va depo hisob ochish. Investor broker bilan shartnoma tuzadi, so‘ngra:
   ➖ shaxsiy identifikatsiyadan o‘tadi (pasport, TIN, bank rekvizitlari);
   ➖ elektron yoki real shakldagi depo hisob ochadi (bu hisobda qimmatli qog‘ozlar saqlanadi).
   
   
3. 3. Birja orqali savdo. Broker platformasi orqali investor buyurtma beradi: masalan, “UzAuto Motors” AJ aksiyasidan 100 dona xarid qilish. Aksiya narxi, savdo vaqti, miqdori belgilanadi. Savdodan keyin investor depo hisobida ushbu aksiyalar ko‘rinadi, xuddi bankdagi balansga o‘xshash tarzda.
   
   
4. 4. To‘lov va hisob-kitoblar. Pul mablag‘lari maxsus kliring markazi orqali o‘tkaziladi. Bitim yakunlangach, aksiyalar investor nomiga o‘tadi.

Soliqqa tortish

Aksiyalarni sotib olishdan kelgan daromad — dividendlar yoki narx farqidan olingan foyda soliq solinadigan daromad hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi 381-moddasiga ko‘ra:

• Dividendlar 5% stavkada soliqqa tortiladi.

Aksiyalar orqali daromad olish

Aksiyalar investitsion vosita sifatida investorlar uchun daromad keltiradi. Bu daromad turli shakllarda bo‘lishi mumkin — passiv yoki aktiv, qisqa muddatli yoki uzoq muddatli. Quyida ular haqida to‘xtalamiz.

1. Dividend daromadi

Dividend — bu aksiyadorning kompaniya foydasidan oladigan ulushidir. Kompaniyaning umumiy yig‘ilishi (yoki kuzatuv kengashi) har yili foydaning qanchalik qismini dividend sifatida to‘lash haqida qaror qabul qiladi. Xususiyatlari:

• ➖ Dividendlardan daromad odatda yiliga 1–2 marta beriladi;
• ➖ Ular pul ko‘rinishida yoki qo‘shimcha aksiyalar orqali to‘lanishi mumkin;
• ➖ Imtiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendlar odatda kafolatli bo‘ladi.

Masalan: 2023-yilda “UzAvtoMotors” AJ Kompaniya o’z aksiyadorlariga xar bir aksiya uchun 3 538 so’mdan tolov qilgan. Dividendlik daromad 5% ni tashkil etdi.

2. Kapital o‘sishidan daromad (narx farqi)

Bu aksiyani arzon sotib olib, qimmatga sotish orqali orttirilgan foydadir. Aksiyalar bozordagi talab va taklifga qarab har kuni o‘zgarib turadi. Shuning uchun qisqa muddatli yoki uzoq muddatli savdodan foyda olish mumkin.

3. Portfel investitsiyalari va passiv daromad

Ba’zi investorlar turli aksiyalarni birlashtirib, investitsiya portfeli tuzadilar. Portfelning asosiy maqsadi:

• ➖ Risklarni diversifikatsiya qilish (xavfni kamaytirish);
• ➖ Har yili barqaror dividend va kapital o‘sishidan daromad olish;
• ➖ Passiv, uzoq muddatli sarmoya hisoblanadi.

  O‘zbekistondagi fond bozori ishtirokchilari

Fond bozori murakkab tizim bo‘lib, uning faoliyatida turli rol va funksiyalarni bajaruvchi ishtirokchilar qatnashadi. Ularning har biri investorlar uchun muhim ahamiyatga ega. Quyida asosiy ishtirokchilarni ko‘rib chiqamiz.

1. Emittentlar (aksiyalar chiqaruvchi kompaniyalar)

Emittent – bu qimmatli qog‘ozlarni chiqaruvchi va ular orqali investitsiyalarni jalb qiluvchi yuridik shaxsdir. O‘zbekistonda emittentlar aksiyadorlik jamiyatlari (AJ) shaklida bo‘ladi. Misollar:

• ➖ “UzAuto Motors” AJ
• ➖ “O‘ztelekom” AJ
• ➖ “Quvasoysement” AJ

Emittentlar o‘z aksiyalarini chiqarib, investorlar orqali qo‘shimcha mablag‘ yig‘adi va bu mablag‘larni ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, kengayish va boshqalar uchun ishlatadi.

2. Investorlar (sarmoyadorlar)

Bu aksiyalarni sotib olib, foyda olishni maqsad qilgan jismoniy yoki yuridik shaxslardir. Ular quyidagilarga bo‘linadi:

• Kichik investorlar – oddiy fuqarolar yoki kichik biznes vakillari;
• Yirik investorlar – banklar, sug‘urta kompaniyalari, investitsiya fondlari.

Investorlar dividend va kapital o‘sishidan daromad oladi, lekin shu bilan birga xatarlarni ham o‘z zimmasiga oladi.

3. Broker va dilerlar

Brokerlar – bu mijoz nomidan harakat qiluvchi va buyurtmalarni fond birjasi orqali amalga oshiruvchi tashkilotlardir. Ular komissiya asosida ishlaydi.

Dilerlar esa o‘z hisobidan qimmatli qog‘ozlarni sotib olib, keyin foyda bilan sotadi. O‘zbekistonda faol brokerlar:

• ➖“Freedom Broker Uzbekistan”
• ➖“Asia Invest Bank”
• ➖“Ipak Yuli Invest”

🛡 Investorlar broker bilan komissiya shartnomasini tuzishi shart.

 4. “Toshkent” Respublika fond birjasi (RFB)

Bu yurtimizdagi rasmiy fond birjasi bo‘lib, aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlarning savdosini tashkil qiladi. Asosiy funksiyalari:

• ➖ Qimmatli qog‘ozlarni ro‘yxatga olish;
• ➖ Savdolarni yuritish;
• ➖ Bozor narxlarini shakllantirish va e’lon qilish;
• ➖ Axborotlarni oshkora taqdim etish.

🔗 Rasmiy sayt: https://uzse.uz/

5. Markaziy depozitariy

Bu – barcha investorlar va kompaniyalar depo hisobvaraqlari yuritiladigan markazlashtirilgan tizimdir.

U aksiyalarni jismonan emas, elektron raqamli ko‘rinishda hisobga oladi. Har bir sotib olingan aksiya investorga bog‘lab qo‘yiladi. O‘zbekistonda:

• “Qimmatli qog‘ozlar markaziy depozitariysi” AJ

 6. Regulyatorlar (nazorat organlari)

Bozorning qonuniy va shaffof ishlashi uchun davlat tomonidan nazorat qiluvchi organlar mavjud:

• O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki — moliyaviy muvozanatni saqlovchi organ;
• Davlat soliq qo‘mitasi — soliqqa oid tartibni belgilaydi.

Aksiyalar — bu kompaniya ustidan mulk huquqini ifodalovchi va investor uchun daromad manbai bo‘lib xizmat qiluvchi muhim moliyaviy instrumentdir. Ular orqali jismoniy va yuridik shaxslar kapital bozorida ishtirok etib, dividend va kapital o‘sishidan foyda olishlari mumkin. Maqolada aksiyalarning turlari, qanday ishlashi, O‘zbekistondagi amaliyot, fond birjasi ishtirokchilari va investitsiya bo‘yicha tavsiyalar tizimli yoritildi.