Birja nima va u qanday ishlaydi?
Birja — bu oldindan belgilangan joy va vaqtda, maxsus qoidalar asosida birja savdolarini tashkil etuvchi yuridik shaxsdir. Bu tashkilot iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish, bozorni rivojlantirish va savdo jarayonlarini shaffoflashtirish uchun muhim ahamiyatga ega.
Oʻzbekistonda bir qancha yirik birjalar mavjud boʻlib, ular iqtisodiyotning turli sohalarida faoliyat yuritadi:
- “Toshkent Respublika fond birjasi” AJ — qimmatli qogʻozlar bozorining platformasi
- “Oʻzbekiston respublika tovar-xomashyo birjasi” AJ — xomashyo va tovarlar savdosini tashkil etuvchi yirik birja
- “Toshkent milliy birja” AJ — milliy iqtisodiyotning muhim boʻgʻini sifatida faoliyat koʻrsatadi
Qonunchilikka muvofiq, birjalar faqat aksiyadorlik jamiyatlari shaklida tashkil etiladi va ular oʻz faoliyatini tovar-xom ashyo, fond va valyuta birjalari shaklida amalga oshiradi. Birjaning firma nomida “birja” soʻzi albatta qayd etilishi shart, bu esa uning maxsus huquqiy maqomini taʼkidlaydi.
Birja ustavi — faoliyatning huquqiy asosi
Birja ustavida quyidagi muhim maʼlumotlar aks ettirilishi shart:
- ➖Birjaning toʻliq va qisqartirilgan rasmiy nomi
- ➖Birjaning yuridik va elektron pochta manzili
- ➖Ustav fondining aniq miqdori, chiqariladigan aksiyalarning soni va turlari
- ➖Boshqaruv tarzining tuzilmasi, organlarning shakllanish tartibi va ularning vakolatlari
Shuningdek, ustavda qonunchilikda koʻrsatilgan va birja faoliyatiga tegishli boʻlgan boshqa muhim maʼlumotlar ham keltirilishi mumkin. Ustav birjaning huquqiy faoliyatini taʼminlovchi asosiy hujjat hisoblanadi.
Birja boshqaruv organlari va ularning vazifalari
Birjaning boshqaruv organlari tizimli ravishda quyidagilarni oʻz ichiga oladi:
- Aksiyadorlarning umumiy yigʻilishi — eng yuqori boshqaruv organi boʻlib, strategik qarorlarni qabul qiladi
- Kuzatuv kengashi (birja kengashi) — birjaning rivojlanish yoʻnalishlarini belgilaydi, birja savdosi qoidalarini tasdiqlaydi, aʼzolarni qabul qilish va chiqarish tartibini oʻrnatadi, faoliyat ustidan nazoratni amalga oshiradi, xizmat haqlarini va jarimalarni belgilaydi. Bundan tashqari, kengash tuzilgan bitimlarning bajarilishini taʼminlash fondi faoliyatini ham samarali boshqaradi
- Ijroiya organi — birjaning kundalik operatsion faoliyatini yuritish, qarorlarni amalga oshirish va joriy masalalarni hal qilish bilan shugʻullanadi
Birjaning keng qamrovli huquq va majburiyatlari
Birja oʻz tarkibida quyidagi muhim komissiyalarni tashkil etishi mumkin:
| № | Komissiya | Maqsadi |
|---|---|---|
| 1 | Kotirovkalash komissiyasi | narxlarni belgilash va nazorat qilish uchun |
| 2 | Arbitraj komissiyasi | nizolarni hal qilish uchun |
| 3 | Listing komissiyasi | birjada savdo qilinadigan aktivlarni tanlash uchun |
| 4 | Nazorat komissiyasi | savdo qoidalariga rioya qilinishini taʼminlash uchun |
Birja oʻz faoliyati doirasida savdolarni vaqtincha toʻxtatish huquqiga ega, shuningdek tanlov, kimoshdi va koʻrgazma-yarmarka savdolarini ham tashkil etishi mumkin. Birja axborot va reklama materiallarini tayyorlash orqali bozor shaffofligini oshirishga hissa qoʻshadi.
Birjaning asosiy majburiyatlariga quyidagilar kiradi:
- ➖Savdolarni professional darajada tashkil etish
- ➖Tovar narxlarini bozor talablariga muvofiq belgilash (kotirovkalash)
- ➖Bitimlar boʻyicha hisob-kitoblarni tezkor amalga oshirish
- ➖Aʼzolar va mijozlar majburiyatlarini kliring qilish
- ➖Alohida hisoblarni aniq yuritish
- ➖Savdo natijalari va narxlar boʻyicha muntazam ravishda axborot eʼlon qilib borish
Davlat tomonidan tartibga solish
Birja faoliyatini quyidagi davlat organlari muntazam nazorat qiladi:
- Tovar-xom ashyo birjalari — Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nazorati ostida
- Fond birjalari — Istiqbolli loyihalar milliy agentligi (ILMA) tomonidan nazorat qilinadi
- Valyuta birjalari — Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tartibga solinadi
Birja bitimlarining xilma-xil turlari
Birja bitimlari — birjada rasman roʻyxatga olingan va savdo natijasi boʻyicha tuzilgan oldi-sotdi shartnomalaridir. Ular iqtisodiy faoliyatning muhim huquqiy asosi hisoblanadi. Birjada quyidagi koʻp qirrali bitim turlari tuziladi:
| Bitim turi | Mazmuni |
|---|---|
| Spot bitimlar | tovarni darhol yoki qisqa muddat ichida yetkazib berish sharti bilan. Bu turdagi bitimlar likvid bozorlar uchun xos boʻlib, narxlar hozirgi bozor holatini aks ettiradi |
| Forvard bitimlar | tovarni kelishilgan muddatda kechiktirib yetkazib berish sharti bilan. Bu bitimlar kelajakda narxlarning oʻzgarishidan himoyalanish imkonini beradi |
| Fyuchers bitimlar | kelgusidagi aniq sanada tovarni yetkazib berish yoki tegishli hisob-kitobni amalga oshirish majburiyati bilan. Bu bitimlar standartlashtirilgan boʻlib, ikkilamchi bozorda savdo qilinishi mumkin |
| Opsion bitimlar | maʼlum muddat ichida belgilangan narxda tovar yoki derivativlarni sotib olish yoki sotish huquqi bilan. Bu turdagi bitimlar investorlarga katta moslashuvchanlik imkonini beradi |
| Valyuta svoplari | turli valyutalarni oldindan kelishilgan kurs boʻyicha almashish sharti bilan. Bu bitimlar valyuta risklarini boshqarish uchun muhim vosita hisoblanadi |
| Repo bitimlar | qimmatli qogʻozlarni kelgusida qaytarib sotib olish majburiyati bilan sotish. Bu bitimlar qisqa muddatli likvidlikni taʼminlash uchun keng qoʻllaniladi |
Bundan tashqari, qonunchilikda nazarda tutilgan va zamonaviy bozor talablariga javob beradigan boshqa turdagi innovatsion birja bitimlari ham tuzilishi mumkin. Har bir bitim turi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlib, iqtisodiy faoliyatning turli ehtiyojlarini qondirish imkonini beradi.