Vasiyat majburiyati va majburiyat yuklash
Vorislik huquqi doirasida vasiyat qiluvchining irodasini amalga oshirishda ikki oʻxshash, biroq mazmunan farqli institut — vasiyat majburiyati va majburiyat yuklash mavjud. Fuqarolik kodeksining 1132 va 1133-moddalari aynan shu ikki institutni tartibga soladi. Quyida ularning asosiy jihatlari, farqlari va oʻzaro munosabatlari tahlil qilinadi.
1. Vasiyat majburiyati (1132-modda)
Vasiyat majburiyati — bu vasiyat qiluvchining oʻz mol-mulki evaziga merosxoʻrga, odatda, muayyan uchinchi shaxs (shaxslar) foydasiga biror majburiyatni yuklashi boʻlib, u meros tarkibidan bajarilishi kerak.
Bu majburiyat:
- ➖mulkni berish (masalan, mashina yoki mebel),
- ➖xizmat koʻrsatish (masalan, qarindoshga qarash),
- ➖turar joyni umrbod foydalanish uchun berish,
- ➖yoki boshqa biror foydali ishni bajarish kabi harakatlardan iborat boʻlishi mumkin.
Muhimi, bu majburiyatdan foyda koʻruvchi shaxs aniq boʻladi va u oʻz manfaatini himoya qilish huquqiga ega. Bunday shaxslar “vasiyat majburiyati yuzasidan huquq oluvchilar” deb ataladi.
| Bu institutning asosiy jihatlari: |
|---|
| Vasiyat qiluvchi uchinchi shaxs foydasiga majburiyat yuklaydi; |
| Bu shaxslar merosxoʻrdan bajarilishini talab qilish huquqiga ega; |
| Majburiyat merosxoʻrning ulushi doirasida bajariladi; |
| Majburiy ulush huquqiga ega boʻlgan merosxoʻrga nisbatan bu majburiyat faqat ulushdan ortiq qism bilan cheklanadi; |
| Turar joydan umrbod foydalanish huquqi berilishi mumkin, bu huquq boshqa shaxsga oʻtmaydi va meros boʻlmaydi. |
| Vasiyat qiluvchi uchinchi shaxs foydasiga majburiyat yuklaydi; |
2. Majburiyat yuklash: umumiy ijtimoiy maqsadlarga yoʻnaltirilgan irodaviy vosita (1133-modda)
Fk 1133-moddada koʻzda tutilgan majburiyat yuklash institutining huquqiy tabiati vasiyat majburiyatiga nisbatan murakkabroq va ixtiyoriyroqdir. Bu yerda vasiyat qiluvchi:
- ➖bajarilishi kerak boʻlgan harakatni belgilaydi, lekin uni kimdir talab qilishi mumkin boʻlgan huquq bermaydi;
- ➖bu majburiyat jamiyat yoki maʼlum bir ijtimoiy foydali maqsadni koʻzlagan boʻladi (masalan, maʼlum OTM talabalari kontraktini toʻlash, mahallaga hayriya qilish va h.k.);
- ➖majburiyatni bajarish uchun vasiyatnomani ijro etuvchiga mol-mulk ajratilishi mumkin;
- ➖bajariladigan majburiyat mulkiy xarakterda boʻlsa, unga nisbatan 1132-modda qoidalari tegishli boʻladi.
Bu institut shaxsiy manfaat emas, ijtimoiy manfaatga xizmat qilishi bilan ajralib turadi.
3. Oʻzaro nisbati
| Mezon | Vasiyat majburiyati | Majburiyat yuklash |
| Majburiyat kim foydasiga? | Aniq shaxs (huquq oluvchi) | Umumiy ijtimoiy maqsad uchun |
| Huquq oluvchining talabi bormi? | Ha, talab qilish huquqi mavjud | Yoʻq, bajarilishi kerak boʻlgan ijtimoiy vazifa |
| Kim bajaradi? | Merosxoʻr | Vasiyatnomani ijro etuvchi yoki ayrim hollarda merosxoʻr |
| Huquqiy taʼminoti | Talab huquqi asosida sud tartibida himoya qilinadi | Talab huquqi yoʻq, nazorat faqat umumiy masʼuliyat asosida |
| Subyektiv huquq | Bor | Yoʻq |
| Maqsad | Muayyan shaxsni moddiy (yoki boshqa) jihatdan qoʻllab-quvvatlash | Ijtimoiy foydali maqsadga xizmat qilish |
Vasiyat majburiyati va majburiyat yuklash — vasiyat qiluvchining oʻz irodasini meros orqali amalga oshirishga qaratilgan huquqiy mexanizmlar boʻlib, ular meros huquqining insonparvarlik va ijtimoiy ahamiyatga ega jihatlarini ifodalaydi.
Agar merosxoʻrga maʼlum shaxs foydasiga aniq bir mol-mulk ajratilsa yoki xizmat koʻrsatish yuklansa — bu vasiyat majburiyati hisoblanadi. Biroq, vasiyat qiluvchi, masalan, mol-mulkini mahalliy jamoat joyini obodonlashtirishga yoʻnaltirish majburiyatini yuklasa va bu majburiyatni kimdir talab qila olmasa — bu holda majburiyat yuklash boʻladi.