Vindikatsiya – bu mulkdorning oʻz mol-mulkini boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish huquqi. Bu fuqarolik huquqidagi eng qadimiy va muhim institutlardan biri hisoblanadi. Vindikatsiya lotincha “vim dicere” soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, “kuch bilan talab qilish” degan maʼnoni anglatadi.
Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 228-moddasiga koʻra, mulkdor oʻz mol-mulkini boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olishga haqli. Bu modda vindikatsiya huquqining asosiy qoidasini belgilaydi.
Vindikatsiyaning oʻziga xos xususiyatlari quyidagilarda namoyon boʻladi:
| № | Xususiyat | Tasnif |
|---|---|---|
| 1 | Ashyoviy-huquqiy himoya vositasi | Vindikatsiya ashyoviy huquqlarni himoya qilishning eng muhim usullaridan biri hisoblanadi. U bevosita mulk huquqidan kelib chiqadi va mulkdorga oʻz mulkini har qanday qonunsiz egallovchidan talab qilib olish imkonini beradi. |
| 2 | Aniq ashyoga qaratilganligi | Vindikatsiya daʼvosi aniq bir ashyoga nisbatan qoʻllaniladi. Umumiy turdagi ashyolarga nisbatan emas, balki aynan oʻsha, individual belgilarga ega boʻlgan ashyoga nisbatan talab qoʻyiladi. |
| 3 | Mulkdorning egalik huquqi yoʻqolganligi | Vindikatsiya faqat mulkdor ashyoga nisbatan egalik huquqini yoʻqotgan holatlardagina qoʻllaniladi. Agar mulkdor ashyoni ixtiyoriy ravishda bergan boʻlsa (masalan, ijaraga), bu holda vindikatsiya emas, balki shartnomaviy majburiyatlarni bajarish talabi qoʻyiladi. |
| 4 | Insofsiz egallovchidan ham talab qilish mumkinligi | Vindikatsiya orqali mulkdor oʻz mulkini insofsiz egallovchidan ham talab qilib olishi mumkin, yaʼni ashyoni qonunsiz egallab olganligini bilgan yoki bilishi kerak boʻlgan shaxsdan. |
Mulk huquqini himoya qilishning boshqa usullaridan farqli jihatlari mavjud. Xususan:
- Negator daʼvodan farqi: Negator daʼvo mulkdorning oʻz huquqlarini amalga oshirishiga toʻsqinlik qilayotgan xatti-harakatlarni bartaraf etishga qaratilgan boʻlsa, vindikatsiya ashyoni qaytarib olishga qaratilgan.
- Shartnomaviy majburiyatlardan farqi: Vindikatsiya ashyoviy-huquqiy talab boʻlib, u shartnomaviy munosabatlarga asoslanmaydi. Masalan, ijaraga berilgan mulkni qaytarish talabi vindikatsiya emas, balki shartnomaviy majburiyat hisoblanadi.
- Zararni qoplash talabidan farqi: Vindikatsiya ashyoni aynan qaytarishga qaratilgan, zararni qoplash esa asosan pul kompensatsiyasi koʻrinishida boʻladi.
Yuqorida aytilganidek, mazkur himoya usuli mol-mulk boshqa shaxsga oʻtgan boʻlgan taqdirda qoʻllaniladi. Bundan tashqari vindikatsiyani qoʻllashning quyidagi shartlari mavjud:
- Mulkdorning ashyoga boʻlgan mulk huquqi mavjudligi: Daʼvogar ashyoga nisbatan mulk huquqiga ega ekanligini isbotlashi kerak.
- Ashyoning boshqa shaxs egaligida ekanligi: Ashyo hozirda javobgarning egaligida boʻlishi kerak.
- Javobgarning egaligi qonunsiz ekanligi: Javobgar ashyoni qonuniy asoslarsiz egallab turganligini isbotlash lozim.
- Ashyoning natura holida mavjudligi: Ashyo yoʻq qilinmagan, qayta ishlanmagan yoki boshqa tarzda oʻzgartirilmagan boʻlishi kerak.
Vindikatsiyaning cheklanishi. Fuqarolik kodeksining 229-moddasiga koʻra, vindikatsiya huquqi maʼlum hollarda cheklanishi mumkin:
- Insofli egallovchidan pul va qimmatli qogʻozlarni vindikatsiya qilish mumkin emas: Agar pul yoki orderli qimmatli qogʻozlar insofli egallovchidan talab qilinayotgan boʻlsa, ular qaytarilmaydi.
- Muddatli cheklov: Vindikatsiya daʼvosini qoʻzgʻatish uchun umumiy daʼvo muddati (3 yil) qoʻllaniladi.
Vindikatsiya – bu mulk huquqini himoya qilishning kuchli va samarali vositasi. U mulkdorga oʻz mulkini qonunsiz egallovchidan qaytarib olish imkonini beradi. Biroq, uning qoʻllanilishi maʼlum shartlar va cheklovlarga bogʻliq. Vindikatsiyani toʻgʻri qoʻllash uchun uning oʻziga xos xususiyatlarini, qoʻllash shartlarini va cheklovlarini yaxshi tushunish kerak.
