Culpa in contrahendo doktrinasi zamonaviy fuqarolik huquqining muhim tushunchalaridan biri hisoblanadi. Lotinchadan “shartnoma tuzishdagi ayb” deb tarjima qilinadigan bu tushuncha, shartnoma tuzishdan oldingi munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan.
Culpa in contrahendo doktrinasining paydo boʻlishi nemis huquqshunosi Rudolf fon Iering nomi bilan bogʻliq. Iering oʻzining asarlarida bu gʻoyani ilk bor ilgari surdi. Ieringning fikricha, shartnoma tuzishdan oldingi bosqichda tomonlar oʻrtasida alohida huquqiy munosabat paydo boʻladi va bu munosabat oʻziga xos majburiyatlarni keltirib chiqaradi.
Doktrinaning Mazmuni
Culpa in contrahendo doktrinasining asosida “bona fides” boshqacha aytganda, halollik prinsipi yotadi. Bu prinsip muzokaralar jarayonida tomonlarning bir-biriga nisbatan halol va ochiq boʻlishini talab etadi. Yuridik adabiyotlarda keltirilishicha halollik prinsipi Evropa shartnoma huquqining asosiy tushunchalaridan biri hisoblanadi va culpa in contrahendo doktrinasi bu prinsipning amaliy ifodasi sanaladi.
Doktrinaning asosiy elementlari quyidagilardan iborat:
| № | Elementlari | Mazmuni |
|---|---|---|
| 1 | Muzokaralar bosqichi | Doktrina shartnoma tuzishdan oldingi muzokaralar bosqichiga taalluqli |
| 2 | Oʻzaro ishonch | Tomonlar bir-biriga ishonch bildirgan holda muzokaralarga kirishadilar |
| 3 | Axborot almashinuvi | Tomonlar muhim maʼlumotlarni yashirmasdan, ochiq-oydin almashishlari shart |
Culpa in contrahendo doktrinasi shartnomadan oldingi javobgarlik tushunchasini kengaytiradi. Bu esa oʻz navbatida, shartnoma huquqining anʼanaviy chegaralarini kengaytirib, muzokaralar jarayonida ham huquqiy himoyani taʼminlaydi.
Culpa in contrahendo doktrinasi tomonlarga quyidagi majburiyatlarni yuklaydi:
- Halol muzokaralar olib borish: Tomonlar shartnoma tuzish niyatida boʻlib, asossiz ravishda muzokaralarni toʻxtatmasliklari kerak.
- Toʻgʻri maʼlumot berish: Muhim faktlarni yashirmaslik va notoʻgʻri maʼlumot bermaslik.
- Maxfiylikni saqlash: Muzokaralar davomida olingan maxfiy maʼlumotlarni oshkor qilmaslik.
Doktrinaning qoʻllanilish doirasi keng boʻlib, u quyidagi hollarda amal qiladi:
- Shartnoma tuzilmagan, ammo tomonlar muzokaralar olib borgan holatlar.
- Shartnoma haqiqiy emas deb topilgan, ammo tomonlar unga tayyorgarlik koʻrgan holatlar.
- Shartnoma tuzilgan, ammo uning shartlari buzilgan holatlar.
Culpa in contrahendo doktrinasini buzish quyidagi huquqiy oqibatlarga olib kelishi mumkin:
- Zararni qoplash: Aybdor tomon ikkinchi tomonga yetkazilgan zararni qoplashi shart.
- Negativ manfaatni qoplash: Bu muzokaralar uchun sarflangan xarajatlarni qoplashni oʻz ichiga oladi.
- Ishonchni yoʻqotganligi uchun kompensatsiya: Baʼzi hollarda yoʻqotilgan imkoniyatlar uchun ham kompensatsiya toʻlanishi mumkin.
Culpa in contrahendo doktrinasi turli mamlakatlarda turlicha qabul qilingan va qoʻllaniladi. Masalan, Germaniya fuqarolik kodeksida bu doktrina toʻgʻridan-toʻgʻri mustahkamlangan. Fransiya huquqida esa u umumiy halollik printsipining bir koʻrinishi sifatida talqin qilinadi.
Culpa in contrahendo doktrinasi zamonaviy fuqarolik huquqida muhim oʻrin tutadi. U shartnoma munosabatlarida adolat va halollikni taʼminlashga, shuningdek, tomonlarning huquqlarini himoya qilishga xizmat qiladi. Bu doktrina shartnoma huquqining anʼanaviy chegaralarini kengaytirib, muzokaralar jarayonida ham huquqiy himoyani taʼminlaydi.
