Texnologiya va sunʼiy intellekt sohasidagi jadal rivojlanish jamiyatning turli sohalariga sezilarli taʼsir koʻrsatmoqda. Ayniqsa, robototexnika va avtonom tizimlar insoniyat hayotining koʻplab jabhalarida yangi imkoniyatlarni yaratmoqda. Shu jarayonda robotlarga yuridik maqom berish masalasi dolzarb boʻlib qoldi. 2016-yilda Yevropa Parlamentining Yuridik masalalar boʻyicha qoʻmitasi “elektron shaxs” tushunchasini ilgari surdi. Bu tushuncha zamonaviy va yuqori darajada murakkab robotlarga maxsus huquqlar va majburiyatlar berishni oʻz ichiga oladi.
Elektron shaxs – bu robotlarning yuridik maqomini belgilash maqsadida kiritilgan tushuncha boʻlib, u texnologik jihatdan eng rivojlangan va avtonom qaror qabul qilish qobiliyatiga ega boʻlgan tizimlarga nisbatan qoʻllaniladi. Ushbu maqom robotlarga quyidagi masalalarda huquqiy javobgarlik yuklash imkonini beradi:
- ularning faoliyati natijasida yetkazilgan zararlarni qoplash;
- robotlarning mustaqil qaror qabul qilishlari yoki uchinchi tomon bilan avtonom oʻzaro aloqalari natijasida yuzaga keladigan masalalarni huquqiy jihatdan tartibga solish.
Bu yondashuv oddiy vositalar yoki dasturlar boʻlib qolgan robotlardan farqli ravishda, yuqori darajada avtonom boʻlgan tizimlarning huquqiy pozitsiyasini aniqlashga xizmat qiladi.
Robotlarning kognitiv va avtonom qobiliyatlari ularni oddiy vositalardan ajratib turadi. Avvalgi yuridik qoidalar, masalan, ishlab chiqaruvchilarning javobgarligini belgilovchi shartnoma va delikt normalari, bunday tizimlar uchun yetarli emas. Robotlarning muhitga moslashib, kutilmagan tarzda qarorlar qabul qilishi ishlab chiqaruvchilarning zarari uchun javobgarligini belgilashni qiyinlashtiradi. Shu sababli, elektron shaxs tushunchasi orqali ishlab chiqaruvchi va robotning javobgarlik darajasi oʻrtasida yangi muvozanat yaratiladi.
Elektron shaxs sifatida robotlar korporatsiyalar kabi yuridik subyektga aylanib, quyidagi huquqlarga ega boʻlishi mumkin:
- Mulkka egalik qilish;
- Soliq toʻlash;
- Shartnomalar tuzish;
- Sudda ishtirok etish (daʼvo qilish yoki unga qarshi daʼvo qilinishi).
Shuningdek, zamonaviy fuqarolik huquqiy nazariyalarda robotlarga nisbatan majburiy “aybsizlik sugʻurtasi”ni joriy etish taklif qilinadi, bu esa zarar yetkazilgan holatlarda javobgarlikni yengillashtiradi.
Elektron shaxs konsepsiyasining bir qator afzalliklari mavjud.
| № | Xususiyat | Tasnif |
|---|---|---|
| 1 | Javobgarlikning aniq belgilanishi | Robotlarning avtonom harakatlari natijasida yuzaga keladigan zararlar uchun javobgarlikni aniqlash jarayoni soddalashtiriladi |
| 2 | Iqtisodiy barqarorlik | Robotlarning iqtisodiy faoliyati nazorat qilinib, ular soliq toʻlovchi subyektga aylanishi mumkin |
| 3 | Robotlarning huquqiy mavqeini belgilash | Avtonom tizimlarning mustaqil faoliyat yuritishiga huquqiy zamin yaratiladi |
Shu bilan birgaelektron shaxs tushunchasi koʻplab savollarni ham tugʻdiradi. Masalan:
- Robotlar qanchalik avtonom? Elektron shaxs maqomini belgilashda robotlarning qaysi darajadan boshlab haqiqiy avtonom shaxs sifatida qabul qilinishini aniqlash muhim.
- Robotlarning yaratuvchilariga taʼsiri qanday? Agar robotlar yuridik shaxs sifatida mustaqil javobgarlikka ega boʻlsa, ishlab chiqaruvchilarning javobgarligi qanchalik kamayadi? Bu xavfsizlik muammolariga olib kelishi mumkinmi?
- Etika masalalari: Robotlarni mulk sifatida emas, balki shaxs sifatida qabul qilish insoniyatning robotlarga boʻlgan munosabatini oʻzgartirishi mumkin.
Elektron shaxs tushunchasi robototexnika va sunʼiy intellektning huquqiy jihatlarini tartibga solishda muhim qadamlardan biri hisoblanadi. Garchi ushbu tushuncha hali toʻliq shakllanmagan boʻlsa-da, u texnologik rivojlanishga moslashish va yuzaga keladigan yangi muammolarni hal qilish uchun muhim huquqiy poydevor yaratadi. Shu bilan birga, elektron shaxsga oid qonunchilikni joriy etish jarayonida ehtiyotkorlik talab etiladi, chunki bu tushuncha insoniyat va texnologiyaning kelajakdagi oʻzaro munosabatlariga katta taʼsir koʻrsatishi mumkin.
