Inkoterms qoidalari: eng keng tarqalgan ish muomalasi odatlari
Xalqaro savdo munosabatlarida tovarlarni yetkazib berish shartlari va masʼuliyatlarni aniq belgilash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada Xalqaro Savdo Palatasi tomonidan ishlab chiqilgan Inkoterms qoidalari xalqaro standart sifatida tan olingan.
Incoterms (International Commercial Terms) qoidalari xalqaro savdo uchun standartlashtirilgan shartlar toʻplami boʻlib, ularni Xalqaro Savdo Palatasi (ICC) 1936-yilda ishlab chiqqan. Ushbu qoidalar xalqaro savdo jarayonida sotuvchi va xaridor oʻrtasida majburiyatlar, xarajatlar va xavflarni taqsimlashni aniqlash uchun moʻljallangan. Inkoterms qoidalari bir necha marta yangilangan boʻlib, soʻnggi versiyasi 2020-yilda qabul qilingan.
Xalqaro savdoda Inkoterms qoidalari quyidagi maqsadlarni bajaradi:
➖ Sotuvchi va xaridor oʻrtasida aniq kelishuvlarni taʼminlaydi.
➖ Xarajat va xavflarning qaysi nuqtada oʻtishini belgilaydi.
➖ Shartnoma taraflari oʻrtasidagi tushunmovchiliklarni kamaytiradi.
➖ Milliy qonunchilik va savdo amaliyotlaridagi farqlarni minimallashtiradi.
Inkoterms qoidalari sotuvchi va xaridor oʻrtasidagi masʼuliyat taqsimotiga qarab toʻrtta asosiy guruhga boʻlinadi:
1. E-Guruh: Sotuvchi minimal masʼuliyatni oʻz zimmasiga oladi (masalan, EXW – Ex Works).
2. F-Guruh: Sotuvchi transportni tashkil qilishda yordam beradi, lekin xarajatlarni qoplamaydi (masalan, FCA, FAS, FOB).
3. C-Guruh: Sotuvchi transportni tashkil qiladi va xarajatlarni qoplaydi, lekin xavf xaridorga oʻtadi (masalan, CIF, CPT).
4. D-Guruh: Sotuvchi barcha xarajatlar va xavflarni oʻz zimmasiga oladi (masalan, DDP, DAP).
Inkoterms qoidalari transport turlariga qarab tasniflanadi:
➖ Faqat dengiz va ichki suv transportiga moʻljallangan qoidalar: FOB (Free on Board), CIF (Cost, Insurance and Freight), va boshqalar.
➖ Har qanday transport turiga mos keladigan qoidalar: EXW (Ex Works), FCA (Free Carrier), CIP (Carriage and Insurance Paid To), va boshqalar.
Inkoterms qoidalariga koʻra, sotuvchi va xaridor oʻrtasidagi xarajat va xavflar quyidagi asosda taqsimlanadi:
- EXW: Xarajat va xavf sotuvchi zavodidan tashqariga chiqqandan soʻng xaridorga oʻtadi.
- CIF: Sotuvchi yukni sugʻurta qiladi va tashish xarajatlarini qoplaydi, lekin xavf yuk kemaga ortilgandan keyin xaridorga oʻtadi.
- DDP: Sotuvchi barcha transport, sugʻurta, va bojxona xarajatlarini qoplaydi, xavf esa belgilangan joyda xaridorga oʻtadi.
Inkoterms qoidalari shartnomalarning bir qismi boʻlib, ular xalqaro huquqiy nizolarni hal qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Qoidalar notoʻgʻri qoʻllanilgan taqdirda, bu taraflar oʻrtasida tushunmovchiliklarga va iqtisodiy yoʻqotishlarga olib kelishi mumkin. Shu sababli, shartnomalarda toʻgʻri Inkoterms qoidasi tanlanishi juda muhim.
Eksport-import shartnomalarini tuzishda Inkoterms qoidalari quyidagi jihatlarda yordam beradi:
➡️ Tashuvchi, sugʻurta kompaniyalari va bojxona xizmati bilan ishlashda aniq koʻrsatmalar beradi.
➡️ Xarajatlarni kamaytirish va logistika jarayonlarini optimallashtirishga imkon yaratadi.
Inkoterms qoidalari xalqaro savdoning ajralmas qismi boʻlib, ular taraflar oʻrtasidagi masʼuliyatlarni aniq taqsimlaydi. Ushbu qoidalarni toʻgʻri qoʻllash savdo shartnomalarining samaradorligini oshiradi va taraflar oʻrtasidagi nizolarni minimallashtiradi. Shuning uchun har bir eksportyor va importyor Inkoterms qoidalarini mukammal bilishi zarur.